سازوکارهای بخش اقتصاد: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۳ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
ویرایش: مقدماتی 3.2 | [https://mohtava.hamafza.ir/images/1/12/%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%88%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%A8%D8%AE%D8%B4_%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF.pdf دریافت فایل پیدیاف] | |||
ویرایش: مقدماتی | |||
= مقدمه = | = مقدمه = | ||
== کاربردها == | == کاربردها == | ||
«سند سازوکارهای بخش اقتصاد» همه سازوکارهای اقتصاد کشور | «سند سازوکارهای بخش اقتصاد» شامل همه سازوکارهای اقتصاد کشور است و کاملترین و دقیقترین الگوی بخش اقتصاد کشور را نمایان میکند. | ||
سازوکارها علاوه بر ترسیم الگوی بخش اقتصاد، ۶ کاربرد مهم دیگر نیز دارد: | سازوکارها علاوه بر ترسیم الگوی بخش اقتصاد، ۶ کاربرد مهم دیگر نیز دارد: | ||
1. | 1. تدوین قوانین و مقررات | ||
2. | 2. ترسیم نمای آینده اقتصاد کشور | ||
3. | 3. طراحی برنامههای اقتصادی | ||
4. | 4. راهبری اقتصادی کشور | ||
5. | 5. طراحی زیرساخت فناوری دیجیتال | ||
6. | 6. تعیین نقش عاملها، از جمله وظایف سازمانهای حاکمیتی | ||
کاربردهای الگوی سازوکارهای بخش اقتصاد، در تصویر زیر نشان داده شده است. | کاربردهای الگوی سازوکارهای بخش اقتصاد، در تصویر زیر نشان داده شده است.[[پرونده:کاربردهای ساروکارها.jpg|وسط|بندانگشتی]] | ||
[[پرونده:کاربردهای ساروکارها.jpg|وسط|بندانگشتی]] | |||
مفادی از سازوکارها که | مفادی از سازوکارها که رعایت آنها الزامی است، بهصورت هنجارهای رسمی (قوانین و مقررات) تدوین میشوند. قوانین و مقررات صورتبندی سازوکارها با زبان حقوقی هستند که پس از تصویب، مبنای الزام و داوری قرار میگیرند. قوانین و مقررات موجودیت مستقلی نیستند که به طور مستقل قابل تدوین باشند؛ بلکه نمایی از سازوکارها هستند. قوانین و مقررات باید بر اساس سازوکارهای از پیش طراحی شده تدوین شوند، نه اینکه در حین بحث و جمله بندیها تدوین شوند و سازوکارهای در پشت جملات به صورت ضمنی و پنهان شکل بگیرند! | ||
سازوکارها، رفتارها را | سازوکارها، رفتارها را جهتدهی کرده و بر فضای زندگی تاثیرات زیادی میگذارند. تصویر «فضای زندگی» در آینده بر اساس سازوکارها و روندهای محیطی شکل میگیرد. سازوکارها، تعاملات مردم، گروهها و سازمانها را شکل داده و آینده را ترسیم میکنند. موعدهای تحقق آیندههای پیشبینی شده در برنامهها مشخص میشوند. | ||
سازوکارها (در چرخه تحقق سازوکارها) در راستای حل مسائل و استفاده از فرصتها طراحی میشوند. برای طراحی سازوکارها، مسائل و فرصتهای جامعه بهطورکلی تحلیل میشوند؛ در ادامه برنامهها بر اساس شناسایی دقیق زمینه جامعه، اهداف را تعیین کرده و فعالیتهای «پیادهسازی و استقرار سازوکارها، جبران عقبماندگی ناشی از سازوکارهای قبلی، تکمیل موارد باقیمانده از موجودیتهای فعال در سازوکارهای قبلی و همچنین بهرهبرداری از فرصتهای جدید» را زمانبندی میکنند. | سازوکارها (در چرخه تحقق سازوکارها) در راستای حل مسائل و استفاده از فرصتها طراحی میشوند. برای طراحی سازوکارها، مسائل و فرصتهای جامعه بهطورکلی تحلیل میشوند؛ در ادامه برنامهها بر اساس شناسایی دقیق زمینه جامعه، اهداف را تعیین کرده و فعالیتهای «پیادهسازی و استقرار سازوکارها، جبران عقبماندگی ناشی از سازوکارهای قبلی، تکمیل موارد باقیمانده از موجودیتهای فعال در سازوکارهای قبلی و همچنین بهرهبرداری از فرصتهای جدید» را زمانبندی میکنند. | ||
| خط ۳۳: | خط ۳۱: | ||
راهبری جهتدهی عوامل انسانی (افراد، گروهها و سازمانها) در بستر سازوکارها در راستای تحقق اهداف است. سازوکارها موقعیتهای رفتار و سازههای محیطی برای تنظیم رفتار عوامل را فراهم میکنند؛ هماهنگی فعالیتها در راستای تحقق اهداف و جبران کاستیهای اقتضایی یا ساختاری با راهبری انجام میشود. در سازوکارها ابزارهایی برای راهبری تعبیه شده و راهنماهای راهبری بر اساس سازوکارها و تحلیل رفتارها تدوین میشوند. | راهبری جهتدهی عوامل انسانی (افراد، گروهها و سازمانها) در بستر سازوکارها در راستای تحقق اهداف است. سازوکارها موقعیتهای رفتار و سازههای محیطی برای تنظیم رفتار عوامل را فراهم میکنند؛ هماهنگی فعالیتها در راستای تحقق اهداف و جبران کاستیهای اقتضایی یا ساختاری با راهبری انجام میشود. در سازوکارها ابزارهایی برای راهبری تعبیه شده و راهنماهای راهبری بر اساس سازوکارها و تحلیل رفتارها تدوین میشوند. | ||
سازوکارها، الزامات دقیق برای طراحی زیرساخت فناوری دیجیتال برای کاربردهای حکمرانی را مشخص میکنند؛ همچنین نقشهای همه عوامل در اقتصاد (از انسانها و خانوارها گرفته تا بنگاهها، سازمانهای | سازوکارها، الزامات دقیق برای طراحی زیرساخت فناوری دیجیتال برای کاربردهای حکمرانی را مشخص میکنند؛ همچنین نقشهای همه عوامل در اقتصاد (از انسانها و خانوارها گرفته تا بنگاهها، سازمانهای غیرانتفاعی، تشکلها و سازمانهای حکومتی) بر اساس سازوکارها مشخص میشود. سازوکارهای اقتصادی با برخورداری از ویژگیهای کیفیت سامانهها، نیاز به مداخله حاکمیتی برای دستیابی به اهداف کشور را به حداقل میرسانند؛ بسیاری از فعالیتها و تصمیمگیریها به صورت خودسازمانده و خودتنظیم انجام شده و نیاز به مداخله مستقبم مسئولان حکومتی نخواهد بود. | ||
استعاره: محتوای ارائه شده در این سند شبیه کد منبع[1] نرمافزارها است. کدها دستوراتی هستند که به رایانه میگویند چه کاری را برای انجام یک وظیفه خاص انجام دهد. وقتی کدهای یک نرمافزار در دسترس باشد (یعنی منبعباز[2] باشد)، عملکرد دقیق آن قابلشناسایی خواهد بود. این امر امکان شناسایی و جلوگیری از عملکردهای پنهان یا مخرب را فراهم میکند. علاوه بر این، امکان توسعه و بهبود نرمافزار نیز فراهم میشود. این سند همه کدهای اقتصاد کشور را بهصورت منبعباز ارائه میدهد! | استعاره: محتوای ارائه شده در این سند شبیه کد منبع[1] نرمافزارها است. کدها دستوراتی هستند که به رایانه میگویند چه کاری را برای انجام یک وظیفه خاص انجام دهد. وقتی کدهای یک نرمافزار در دسترس باشد (یعنی منبعباز[2] باشد)، عملکرد دقیق آن قابلشناسایی خواهد بود. این امر امکان شناسایی و جلوگیری از عملکردهای پنهان یا مخرب را فراهم میکند. علاوه بر این، امکان توسعه و بهبود نرمافزار نیز فراهم میشود. این سند همه کدهای اقتصاد کشور را بهصورت منبعباز ارائه میدهد! | ||
== محدوده == | == محدوده == | ||
سازوکارهای طراحی شده، بیانکننده هنجارها بوده و مسیر رفتار و فعالیت در سامانههای انسانی را مشخص میکنند | سازوکارهای طراحی شده، بیانکننده هنجارها بوده و مسیر رفتار و فعالیت در سامانههای انسانی را مشخص میکنند. | ||
سازوکارهای بخش اقتصاد، ابعاد اقتصادی همه فعالیتهای کشور را پوشش داده و تصویر کاملی از زیستبوم اقتصاد ارائه میدهند. کارکرد اصلی بخش اقتصاد، تأمین «الزامات (نیازمندیهای) انسانها و سایر موجودات به منابع» است؛ علاوه بر این، بخش اقتصاد باید کارکردهایی برای سایر بخشهای کشور و همچنین عوامل خارج از کشور داشته باشد. سایر بخشها نیز برخی از الزامات بخش اقتصاد را تأمین میکنند. | سازوکارهای بخش اقتصاد، ابعاد اقتصادی همه فعالیتهای کشور را پوشش داده و تصویر کاملی از زیستبوم اقتصاد ارائه میدهند. کارکرد اصلی بخش اقتصاد، تأمین «الزامات (نیازمندیهای) انسانها و سایر موجودات به منابع» است؛ علاوه بر این، بخش اقتصاد باید کارکردهایی برای سایر بخشهای کشور و همچنین عوامل خارج از کشور داشته باشد. سایر بخشها نیز برخی از الزامات بخش اقتصاد را تأمین میکنند. | ||
جایگاه بخش اقتصاد در کشور در تصویر زیر نشان داده شده است. | |||
[[پرونده:بخش های کشور.jpg|وسط|بندانگشتی]] | |||
تعامل بخش اقتصاد با سایر بخشهای کشور بهطورکلی در جدول زیر بیان شده است. | تعامل بخش اقتصاد با سایر بخشهای کشور بهطورکلی در جدول زیر بیان شده است. | ||
| خط ۴۶: | خط ۵۰: | ||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| | | | ||
|تأمین | |تأمین الزامات بخش اقتصاد | ||
|کارکردهای | |کارکردهای بخش اقتصاد برای این بخش | ||
|- | |- | ||
|اجتماع | |اجتماع | ||
| خط ۵۷: | خط ۵۷: | ||
| | | | ||
|- | |- | ||
| | |مکان | ||
|منابع طبیعی، موقعیت جغرافیایی | |منابع طبیعی، موقعیت جغرافیایی | ||
| | | | ||
| خط ۶۳: | خط ۶۳: | ||
|عوامل | |عوامل | ||
| | | | ||
| | |||
|- | |||
|حاکمیت | |||
|ثبات سیاسی، اعتماد عمومی | |||
| | | | ||
|- | |- | ||
|فرهنگ | |فرهنگ | ||
|بینشها و ارزشهای درونی | |بینشها و ارزشهای درونی | ||
|تبلیغات، محیط کار | |کاهش تاثیرات منفی تبلیغات، بهبود کیفیت محیط کار | ||
|- | |- | ||
|علموفناوری | |علموفناوری | ||
|سرمایه انسانی متخصص، فناوریها | |سرمایه انسانی متخصص، فناوریها | ||
| | |||
|- | |||
|سلامت | |||
| | |||
| | | | ||
|- | |- | ||
|امنیت | |امنیت | ||
|بازدارندگی دفاعی، امنیت داخلی | |بازدارندگی دفاعی، امنیت داخلی | ||
| | |||
|- | |||
|روابط بینالملل | |||
|تامین زیرساخت های حقوقی و فنی برای مبادلات و همکارهای اقتصادی در سایر کشورها | |||
| | | | ||
|} | |} | ||
سندهای مرتط با «سند سازوکارهای بخش اقتصاد» عبارتند از: | |||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
| rowspan="2" |روش طراحی | |||
|چارچوب حکمرانی | |چارچوب حکمرانی | ||
|چارچوب حکمرانی روش کلی طراحی سازوکارها و تعامل سازوکارها با برنامهها، اجرا و راهبری کشور را تشریح میکند. | |چارچوب حکمرانی روش کلی طراحی سازوکارها و تعامل سازوکارها با برنامهها، اجرا و راهبری کشور را تشریح میکند. | ||
|- | |- | ||
|چارچوب طراحی سازوکار | |چارچوب طراحی سازوکار | ||
|اصول و روشهای طراحی سازوکارها | |اصول و روشهای طراحی سازوکارها به طور کامل در «چارچوب طراحی سازوکار» بیان شده و سازوکارهای بخش اقتصاد بر اساس این چارچوب طراحی شدهاند. | ||
|- | |- | ||
|قوانین و مقررات اقتصادی | | rowspan="4" |دستاورد | ||
|قوانین و مقررات صورتبندی سازوکارها با زبان حقوقی هستند. قوانین و مقررات اقتصادی بر اساس بر اساس سازوکارهای | |قوانین و مقررات اقتصادی | ||
|قوانین و مقررات صورتبندی سازوکارها با زبان حقوقی هستند. قوانین و مقررات اقتصادی بر اساس بر اساس سازوکارهای طراحی شده در این سند تدوین خواهند شد. | |||
|- | |- | ||
|برنامههای اقتصادی | |برنامههای اقتصادی | ||
|برنامههای اقتصادی برای «پیادهسازی و استقرار سازوکارها، جبران عقبماندگی ناشی از سازوکارهای | |برنامههای اقتصادی برای «پیادهسازی و استقرار سازوکارها، جبران عقبماندگی ناشی از سازوکارهای قبلی، تکمیل موارد باقیمانده از موجودیتهای فعال در سازوکارهای قبلی و همچنین بهرهبرداری از فرصتهای جدید» طراحی شده و با اجرای این برنامهها، مسائل اقتصادی کشور حل میشوند. | ||
|- | |- | ||
|راهبری اقتصاد کشور | |راهبری اقتصاد کشور | ||
|حرکت عوامل در راستای اهداف | |حرکت عوامل در راستای اهداف کشور در قالب ساختارهای تنظیم رفتار و راهبری عوامل (شامل نظارت، فعالسازی عوامل، تعامل با ذینفعان و تعامل با محیط) انجام میشود. سازوکارها دربردارنده ابزارهای راهبری بوده و راهنماهای راهبری بر اساس سازوکارها و تحلیل رفتارها تدوین میشوند. | ||
|- | |- | ||
|نماها و راهنماهای بهرهبرداری | |نماها و راهنماهای بهرهبرداری | ||
|با استقرار سازوکارهای اقتصادی، «محیط زندگی و کسبوکار» | |با استقرار سازوکارهای اقتصادی، «محیط زندگی و کسبوکار» به طور اساسی تغییر خواهند یافت؛ محیط جدید زندگی و کار برای ذینفعان (مردم و فعالان اقتصادی) در سندهای نماها و راهنماهای بهرهبرداری تشریح میشود. | ||
|- | |- | ||
|زیرساخت فناوری دیجیتال حکمرانی | | rowspan="2" |مکمل | ||
|سامانههای نرمافزاری | |زیرساخت فناوری دیجیتال حکمرانی | ||
|سامانههای نرمافزاری که زیرساخت تعاملات بین عوامل و بستر تراکنشهای سازوکارها هستند، در سند «زیرساخت فناوری دیجیتال حکمرانی» تشریح شدهاند. | |||
|- | |- | ||
|سازوکارهای حاکمیت | |سازوکارهای بخش حاکمیت | ||
|سازوکارهای اقتصادی، فضای رفتارها و فعالیتهای اقتصادی | |سازوکارهای اقتصادی، فضای رفتارها و فعالیتهای اقتصادی را مشخص میکنند، سازوکارهای طراحی و اعمال «سازوکارها» که بیانکننده اختیارات و مسئولیتهای حکمرانی (از جمله حکمرانی اقتصادی) هستند؛ در «سازوکارهای بخش حاکمیت» مشخص میشوند. | ||
|- | |- | ||
| | | rowspan="2" |پشتیبان | ||
|تحلیل تأثیرگذاری | |تحلیل و پیشبینی کیفیت سازوکارهای بخش اقتصاد | ||
|تحلیل تأثیرگذاری نهادها بر قابلیتهای بخش اقتصاد و تحقق کارکردهای این بخش در سند «تحلیل و پیشبینی کیفیت سازوکارهای بخش اقتصاد» ارائه شده است. | |||
|- | |- | ||
|بررسی تطبیقی | |بررسی تطبیقی سازوکارهای بخش اقتصاد | ||
|بررسی تطبیقی سازوکارهای طراحی شده با قانون اساسی، | |بررسی تطبیقی سازوکارهای طراحی شده با قانون اساسی، سازوکارهای جاری کشور، قوانین و مقررات جاری و مکاتب اقتصادی در سند «بررسی تطبیقی سازوکارهای بخش اقتصاد» ارائه شده است. | ||
|} | |} | ||
| خط ۱۱۸: | خط ۱۳۴: | ||
بخش اقتصاد شامل دو لایه قابلیتها و نهاده است. محصولات در لایه قابلیتها تامین میشوند و لایه نهاد، علاوه بر تأثیرگذاری برای رفتار عاملها برای تأمین محصولات، لایه قابلیتها را نیز ایجاد میکند. | بخش اقتصاد شامل دو لایه قابلیتها و نهاده است. محصولات در لایه قابلیتها تامین میشوند و لایه نهاد، علاوه بر تأثیرگذاری برای رفتار عاملها برای تأمین محصولات، لایه قابلیتها را نیز ایجاد میکند. | ||
نهادها | نهادها ساختارهایی هستند که مسیر کلی حرکت مردم، بنگاهها و سایر سازمانها را مشخص میسازند؛ علاوه بر تنظیم کلی رفتار در این ساختارها، در برخی موارد نیاز به تنظیم دقیقتر رفتار نیز وجود دارد که این تنظیم ظریف در لایه راهبری انجام میشود. لایه راهبری فراتر از بخش اقتصاد بوده و در بخش حاکمیت قرار دارد. نهادها لایهای از بخش اقتصاد و همچنین لایهای در سازوکارهای حکمرانی هستند. | ||
اجزای بخش اقتصاد و نسبت آن با حکمرانی در تصویر زیر نشان داده شده است. | اجزای بخش اقتصاد و نسبت آن با حکمرانی در تصویر زیر نشان داده شده است.[[پرونده:لایههای بخش اقتصاد و حکمرانی.jpg|وسط|بندانگشتی]] | ||
[[پرونده:لایههای بخش اقتصاد و حکمرانی.jpg|وسط|بندانگشتی]] | |||
مفاهیم کلیدی برای فهم زمینهای بخش اقتصاد در جدول زیر تعریف و توضیح داده شدهاند. | |||
{| class="wikitable" | {| class="wikitable" | ||
|مفهوم | |مفهوم | ||
|تعریف | |تعریف | ||
|توضیح در زمینه | |توضیح در زمینه بخش اقتصاد | ||
|- | |- | ||
|سامانه | |سامانه[1] | ||
| | |سامانه مجموعهای از اجزا و روابط بین آنها است. | ||
| | |بخش اقتصاد یک سامانه بسیار بزرگ، چندعاملی و پیچیده است. | ||
|- | |||
|سازوکار[2] | |||
|سازوکار تعاملات بین اجزای یک سامانه است که منجر به یک خروجی میشوند. | |||
|سازوکارهای اقتصادی، فضای رفتار برای مشارکت افراد، خانوارها، بنگاهها، سازمانهای غیرانتفاعی و تشکل برای تأمین محصولات را شکل میدهند. | |||
|- | |||
|زیستبوم[3] | |||
|زیستبوم، فضای پیرامونی یک جزء در درون یک سامانه است. | |||
|زیستبوم اقتصاد، «سامانه اقتصاد» یا «سازوکارهای اقتصادی» را از منظر عاملهای انسانی نشان میدهد. این زیستبوم فضای پیرامونی «عاملهای انسانی» را شکل میدهند و شامل تمامی عاملها و روابطی است که در کنش متقابل با یکدیگر دارند. | |||
|- | |- | ||
| | |ساختار[4] | ||
| | |ساختار بیانگر چگونگی ارتباط و چیدمان اجزا یک سامانه نسبت به یکدیگر است. | ||
| | |ساختارهای اقتصادی شامل روابط بین محصولات، عملیات و عاملها در لایه قابلیتها و سازههای تنظیم رفتار (در لایه نهادها) است. | ||
رفتار یک سامانه بیشتر از ساختار آن ناشی میشود تا از مشخصات منفرد اجزای آن. دو سامانه با اجزای کاملاً متفاوت میتوانند ساختار یکسانی داشته باشند و در نتیجه، رفتارهای مشابهی از خود نشان دهند. برعکس، دو سامانه با اجزای کاملاً یکسان میتوانند با ساختارهای متفاوت، به سامانههایی با کارکرد و رفتار کاملاً متضاد تبدیل شوند. | |||
برای اصلاح و بهبود بخش اقتصاد تمرکز بر تغییر ساختار باید باشد نه اجزا | |||
|- | |- | ||
| | |معماری[5] | ||
| | |معماری مشخصات کلی ساختار و اجزای یک سامانه است. | ||
| | |معماری بخش اقتصاد که کارکردهای این بخش را فعال میکند شامل دو لایه «قابلیتها» و «نهادها» است. | ||
مهمترین جزء در معماری بخش اقتصاد، انسانها هستند | |||
|- | |- | ||
| | |الگو[6] | ||
| | |الگو تقلیلیافته و نمایانگر یک شیء دیگر (شیء اصیل) است. | ||
| | |کارکردها، معماری، سازوکارها و الزامات بخش اقتصاد، الگوهایی برای توصیف، تبیین و طراحی اشیا و رویدادهای بخش اقتصاد هستند. | ||
در این الگوها برخی از جزئیات و ابعاد کنار گذاشته میشود؛ اما رفتار کنشگرها را نشان میدهند. | |||
|- | |- | ||
|لایه | |لایه[7] | ||
| | |لایه، تقسیمبندی سامانه به اجزایی که تعامل افقی با یکدیگر داشته و موازی با سایر لایهها عملکرد خاص خود را دارند. | ||
| | |بخش اقتصاد به لایههای قابلیتها و نهادها تفکیک شده و لایه قابلیتها به لایههای شبکه محصولات، شبکه عملیات و عاملها تقسیم میشود. | ||
لایهبندی متفاوت از سطحبندی است. سطح به درجه یا موقعیت خاصی در سلسلهمراتب یک سامانه اشاره دارند که به ترتیب اهمیت یا اولویت از پایینبهبالا یا برعکس قرار میگیرد. | |||
|- | |- | ||
| | |پودمان[8] | ||
| | |پودمان واحدی مستقل و سامانیافته است که یک یا چند کارکرد را به طور کامل انجام میدهد. | ||
| | |لایه نهادها در بخش اقتصاد به 8 پومان تقسیم شده است. این پودمانها همه سازههایی که بر رفتار اقتصادی عاملهای انسانی تاثیر میگذارند را پوشش میدهند. | ||
|- | |- | ||
| | |مؤلفه[9] | ||
| | |مؤلفه جزئی نیمهمستقل درون پودمان است. مؤلفههای درون پودمان، مکمل یکدیگر بوده و ترکیب آنها، کارکردهای پودمان را ایجاد میکند. | ||
| | |||
|بخش اقتصاد شامل حدود 100 مؤلفه است. هر یک از مؤلفهها در یک یا چند موقعیت رفتار، محرکهای بیرونی برای تنظیم رفتار عاملهای انسانی در آن موقعیتها را ایجاد میکنند. | |||
مؤلفهها و در سطح بالاتر پودمانها، فضای رفتار عوامل را شکل میدهند و در کل کارکردهای لایه نهادها را ایجاد میکنند. | |||
|- | |- | ||
| | |رفتار[10] | ||
| | |رفتار پاسخی است که یک سامانه به محرکهای محیطی و یا درونی میدهد. | ||
| | |بخش اقتصاد باید رفتار انسانها در راستای اهداف کشور جهتدهی کند. | ||
لایه نهادها (به طور کامل) و لایه قابلیتها (تا حدی) شامل سازههای تنظیم رفتار هستند. این سازهها محرکهای محیطی بر رفتار انسانها تأثیر میگذارند. | |||
|- | |- | ||
| | |کارکرد[11] | ||
| | |کارکرد، فعالیت کلیدی و ثابتی است که برای تحقق اهداف انجام میشود. | ||
| | |تأمین محصولات برای تأمین نیازهای انسانها و سایر موجودات زنده، کارکرد اصلی بخش اقتصاد است. تمامی فعالیتهای اقتصادی، از تولید کالاها و ارائه خدمات گرفته تا مدیریت منابع و زیرساختها، در مسیر رفع نیازها و تأمین الزامهای مربوط به آنها صورت میگیرند. | ||
|- | |- | ||
| | |الزام[12] | ||
| | |الزام (نیازمندی) منبعی است که برای پاسخ به یک نیاز باید فراهم شود. نیاز، کلیتر و درونیتر است و الزام، خاصتر و بیرونیتر بوده و چگونگی برآوردن نیاز است. | ||
| | |کارکرد اصلی بخش اقتصاد تأمین الزامات زندگی انسانها و سایر موجودات از طریق تأمین محصولات است. | ||
برایآنکه بخش اقتصاد بتواند بهدرستی به کارکرد خود در «تأمین الزامهای انسانها و سایر موجودات» عمل کند، الزاماتی دارد؛ الزامات بخش اقتصاد با این کارکرد سایر بخشهای کشور فراهم میشوند. | |||
|- | |- | ||
| | |هدف[13] | ||
| | |هدف تغییردادن حالت جاری در راستای حالت مطلوب است. هدف، تغییری است که برای کاهش یا حل یک مسئله یا بهرهمندی از یک فرصت باید انجام شود. | ||
| | |در بخش اقتصاد اهدافی مانند تولید، اشتغال، تورم، تعداد خانوارهای زیر خطفقر انتخاب میشوند. | ||
|- | |- | ||
| | |عامل[14] | ||
| | |عامل، کنشگر[15] دارای فاعلیت (توانایی اقدام خودمختار و تأثیرگذار برای ایجاد تغییر عمدی در محیط) است. | ||
| | |تأمین محصولات، حاصل تعامل نظاممند و پویای انواع کنشگرها است: «عاملهای انسانی، تجهیزات ساخت بشر و موجودات طبیعی (زنده و غیرزنده)». انسانها با بهکارگیری تجهیزات، در چرخههای طبیعی (زنجیرههای علتومعلولی) مداخله میکنند تا خروجی موردانتظار را محقق سازند. | ||
|- | |- | ||
| | |جامعه[16] | ||
| | |جامعه یک سامانه انسانی است که طیف گستردهای از نیازهای انسانها را تأمین میکند. | ||
| | |عاملهای انسانی که مهمترین اجزای بخش اقتصاد هستند، همان اجزای جامعه هستند. | ||
|- | |- | ||
| | |کشور[17] | ||
| | |کشور شامل جامعههایی که یک سرزمین و حاکمیت مستقل دارند است. | ||
| | |بخش اقتصاد زیر سامانه از کشور بوده و یا سایر زیرسامانههای کشور مانند بخش اجتماع، بخش فضا و بخش حاکمیت تعامل دارد. | ||
|- | |- | ||
| | |حاکمیت[18] | ||
| | |حاکمیت قدرت تعیین ارزشها (بایدها، نبایدها) و اعمال آنها است. حاکمیت مبنای استقلال کشور در تعاملات بینالمللی است. | ||
| | |بخش حاکمیت خارج از بخش اقتصاد بوده و حکمرانی را در همه بخشها از جمله بخش اقتصاد فعال میکند. | ||
|- | |- | ||
| | |حکمرانی[19] | ||
| | |حکمرانی سازوکارهای تنظیم رفتار عاملها است. | ||
| | |حکمرانی در بخش اقتصاد از طریق لایه نهادها (در درون بخش اقتصاد) و لایههای راهبری اقتصادی، برنامهریزی اقتصادی و طراحی و تصویب سازوکارهای اقتصادی (که در خارج از بخش اقتصاد هستند) اعمال میشود. | ||
|- | |- | ||
| | |نهاد[20] | ||
| | |نهاد ساختارهای تنظیم رفتار است. این ساختارها میتوانند رسمی یا غیررسمی باشند. | ||
|نهادهای اقتصادی سازههای بازدارنده یا پیشبرنده هستند که با روشهای امکانپذیری رفتار یا تغییر محرکهای محیطی رفتارها را به سمتی خاص جهتدهی میکنند. | |||
نهادها انتظارات عوامل از رفتار دیگران را شکل میدهند و عدم قطعیت را در روابط اجتماعی کاهش میدهند. | |||
|- | |- | ||
|تنظیمگری | |تنظیمگری[21] | ||
| | |تنظیمگری فرایند طراحی و اجرای ساختارهای نهادی است. | ||
| | |تنظیمگری بخش اقتصاد شامل طراحی نهادها، تدوین قوانین و مقررات بر اساس نهادهای طراحی شده و تصویب و استقرار آنها است. | ||
|- | |- | ||
|راهبری | |راهبری[22] | ||
| | |راهبری تنظیم دقیق رفتارها برای تحرک مناسب در مسیر ازپیشتعیینشده است. | ||
| | |تأمین محصولات در لایه قابلیتها و تحتتأثیر لایه نهادها و راهبری و همچنین تحتتأثیر ساختار لایه قابلیتها انجام میشود. | ||
مؤلفههای لایه نهادها، ساختار تنظیم رفتار را ایجاد میکنند؛ این ساختار مسیر کلی حرکت عاملها را مشخص میسازد. علاوه بر تنظیم کلی رفتار در این ساختار، در برخی موارد نیاز به تنظیم دقیقتر رفتار نیز وجود دارد که این تنظیم ظریف در لایه راهبری انجام میشود. | |||
|- | |- | ||
|اقتصاد | |علم اقتصاد[23] | ||
| | |علم اقتصاد چیستی و چگونگی تخصیص منابع را توصیف و تبیین میکند. | ||
| | |اکثر منابع موجود در دنیا بهصورت آماده و قابلبهرهبرداری نیستند و باید فعالیتهایی انجام شود تا این منابع به شکل محصولات نهایی آماده و در دسترس قرار گیرند. تأمین محصولات نهایی نیازمند مشارکت عوامل انسانی (فردی و جمعی) بهصورت کار یا تأمین سرمایه است. | ||
علم اقتصاد شامل نظریهها، ابزارها (کیت)، الگوی اثباتی و هنجاری سازوکارهای اقتصادی و موردنگاریهای اقتصادی است. | |||
|} | |} | ||
== راهنمای مطالعه == | == راهنمای مطالعه == | ||
محتوای سازوکارهای بخش اقتصاد کشور در ۴ فصل | محتوای سازوکارهای بخش اقتصاد کشور در ۴ فصل تدوین شده است. تعیین مأموریتها و فعالیتهای عوامل (مانند همکاری بین بنگاهها و مسئولیتهای سازمانهای حاکمیتی) و سامانههای نرمافزاری برای فعالسازی سازوکارها خارج از محدوده این سند بوده و در سازوکارهای عوامل، سازوکارهای حاکمیت و زیرساخت فناوری دیجیتال تبیین میشوند؛ البته در فصل سوم، به عوامل و سامانههای نرمافزاری در هر پودمان اشاره میشود. | ||
| خط ۲۲۱: | خط ۲۶۸: | ||
این فصل با اشاره به نیازها و الزامات انسانها و سایر موجودیتهای کشور آغاز میشود؛ تأمین این نیازها و الزامات، همان کارکردهای موردانتظار از بخش اقتصاد است. | این فصل با اشاره به نیازها و الزامات انسانها و سایر موجودیتهای کشور آغاز میشود؛ تأمین این نیازها و الزامات، همان کارکردهای موردانتظار از بخش اقتصاد است. | ||
در این فصل لایههای قابلیتها و نهادها بهطورکلی معرفی شده | در این فصل لایههای قابلیتها و نهادها بهطورکلی معرفی شده است که در فصل دوم و سوم این لایهها با جزئیات بیشتر تبیین میشوند؛ در ادامه این فصل انواع مقیاسها برای تحلیل الگوی اقتصاد و ویژگیهایی که بخش اقتصاد کشور باید داشته باشد تشریح شدهاند. در پایان این فصل، الزامات بخش اقتصاد برای تحقق کارکردهایش بیان شده است. | ||
در پایان این فصل، الزامات بخش اقتصاد برای تحقق کارکردهایش بیان شده است. | |||
'''لایه قابلیتها''' | '''لایه قابلیتها''' | ||
لایه قابلیتها که بهطورکلی در فصل اول (در قسمت معماری) معرفی شده بود، در | لایه قابلیتها که بهطورکلی در فصل اول (در قسمت معماری) معرفی شده بود، در فصل دوم به طور کامل تبیین میشود. | ||
در این فصل الگوی سازوکارهای لایه قابلیتها ارائه میشود، دادههایی مانند میزان تولید، ظرفیتهای تولید و زیرساختهای اقتصادی کشور، در برنامهها توصیف میشوند و خارج از محدوده سازوکارها هستند. | در این فصل الگوی سازوکارهای لایه قابلیتها ارائه میشود، دادههایی مانند میزان تولید، ظرفیتهای تولید و زیرساختهای اقتصادی کشور، در برنامهها توصیف میشوند و خارج از محدوده سازوکارها هستند. | ||
| خط ۲۳۹: | خط ۲۸۴: | ||
'''لایه نهادها''' | '''لایه نهادها''' | ||
لایه نهادها که بهطورکلی در فصل اول (در قسمت معماری) معرفی شده بود، در | لایه نهادها که بهطورکلی در فصل اول (در قسمت معماری) معرفی شده بود، در فصل سوم به طور کامل تبیین میشود. | ||
همه ساختارهای نهادی با کارکردهای پودمانهای «کیفیت عملکرد، حسابداری ملی، انفاق، بازار، بخش عمومی مالیات و یارانه، مالی و مبادلات خارجی» ایجاد میشود؛ به بیان دیگر این پودمانها همه سازههای تنظیم رفتار در بخش اقتصاد را پوشش میدهند. پودمانها دربردارنده هسته عمیق سازوکارهای اقتصادی بوده و هر کدام از آنها در یک قسمت از این فصل تبیین میشوند. | |||
'''ابزارهای راهبری''' | |||
در فصل چهارم، ابزارهای راهبری بخش اقتصاد که در ساختارهای نهادی (در فصل سوم) تعبیه شدهاند و برای راهبری بخش اقتصاد استفاده میشوند، به طور اجمالی معرفی شدهاند. | |||
ساختارهای نهادی مسیر حرکت عوامل (مردم و فعالان اقتصادی) را مشخص میکند، اما مشخصشدن مسیر حرکت برای دستیابی به اهداف کافی نیست. باید شاخصها و هدفها به طور دقیق پایش شده و اقدامات بازدارنده و پیشبرنده بهموقع انجام شوند. | |||
ساختارهای نهادی مسیر حرکت عوامل (مردم و فعالان اقتصادی) را مشخص میکند، اما مشخصشدن مسیر حرکت برای دستیابی به اهداف کافی نیست. باید شاخصها و هدفها به طور دقیق پایش شده و اقدامات بازدارنده و پیشبرنده بهموقع انجام شوند. | |||
در | روش های راهبری به طور کامل در راهنماهای راهبری بیان میشوند. | ||
'''پیشنیازها''' | '''پیشنیازها''' | ||
مرور «بررسی تطبیقی» سازوکارهای طراحی شده با سازوکارهای جاری کشور و همچنین مرور «قوانین و مقررات» و «برنامههای اقتصادی» که بر اساس سازوکارهای این سند تدوین و طراحی شدهاند، تمایز | مرور «بررسی تطبیقی» سازوکارهای طراحی شده با سازوکارهای جاری کشور و همچنین مرور «قوانین و مقررات» و «برنامههای اقتصادی» که بر اساس سازوکارهای این سند تدوین و طراحی شدهاند، نقش و تمایز سازوکارها در اقتصاد کشور را آشکار میکند. خوب است ابتدا این سند به طور سریع مرور شده و سپس بررسی تطبیقی، قوانین و مقررات و برنامهها مرور شوند و در نهایت این سند به طور دقیق مطالعه شود؛ بدین ترتیب ابعاد و جزئیات سازوکارهای ارائه شده در این سند بهتر فهمیده میشوند. | ||
مطالعه «چارچوب حکمرانی» که عملیات حکمرانی را توضیح میدهد و چرخه تحقق سازوکارها و تعامل سازوکارها با برنامهها، اجرا و راهبری کشور را تشریح میکند، برای درک نقش و اهمیت سازوکارها بسیار مفید است؛ | مطالعه «چارچوب حکمرانی» که عملیات حکمرانی را توضیح میدهد و چرخه تحقق سازوکارها و تعامل سازوکارها با برنامهها، اجرا و راهبری کشور را تشریح میکند، برای درک نقش و اهمیت سازوکارها بسیار مفید است؛ اما ضروری نیست. | ||
= فصلها = | = فصلها = | ||
| خط ۲۶۵: | خط ۳۰۹: | ||
فصل 2: [[لایه قابلیتها (فصل دوم سازوکارهای بخش اقتصاد)|لایه قابلیتها]] | فصل 2: [[لایه قابلیتها (فصل دوم سازوکارهای بخش اقتصاد)|لایه قابلیتها]] | ||
فصل 3: لایه نهادها | فصل 3: [[لایه نهادها (فصل دوم سازوکارهای بخش اقتصاد)|لایه نهادها]] | ||
فصل4: [[ابزارهای راهبری (فصل چهار سازوکارهای بخش اقتصاد)|ابزارهای راهبری]] | فصل4: [[ابزارهای راهبری (فصل چهار سازوکارهای بخش اقتصاد)|ابزارهای راهبری]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۳ دسامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۸:۱۹
ویرایش: مقدماتی 3.2 | دریافت فایل پیدیاف
مقدمه
کاربردها
«سند سازوکارهای بخش اقتصاد» شامل همه سازوکارهای اقتصاد کشور است و کاملترین و دقیقترین الگوی بخش اقتصاد کشور را نمایان میکند.
سازوکارها علاوه بر ترسیم الگوی بخش اقتصاد، ۶ کاربرد مهم دیگر نیز دارد:
1. تدوین قوانین و مقررات
2. ترسیم نمای آینده اقتصاد کشور
3. طراحی برنامههای اقتصادی
4. راهبری اقتصادی کشور
5. طراحی زیرساخت فناوری دیجیتال
6. تعیین نقش عاملها، از جمله وظایف سازمانهای حاکمیتی
کاربردهای الگوی سازوکارهای بخش اقتصاد، در تصویر زیر نشان داده شده است.
مفادی از سازوکارها که رعایت آنها الزامی است، بهصورت هنجارهای رسمی (قوانین و مقررات) تدوین میشوند. قوانین و مقررات صورتبندی سازوکارها با زبان حقوقی هستند که پس از تصویب، مبنای الزام و داوری قرار میگیرند. قوانین و مقررات موجودیت مستقلی نیستند که به طور مستقل قابل تدوین باشند؛ بلکه نمایی از سازوکارها هستند. قوانین و مقررات باید بر اساس سازوکارهای از پیش طراحی شده تدوین شوند، نه اینکه در حین بحث و جمله بندیها تدوین شوند و سازوکارهای در پشت جملات به صورت ضمنی و پنهان شکل بگیرند!
سازوکارها، رفتارها را جهتدهی کرده و بر فضای زندگی تاثیرات زیادی میگذارند. تصویر «فضای زندگی» در آینده بر اساس سازوکارها و روندهای محیطی شکل میگیرد. سازوکارها، تعاملات مردم، گروهها و سازمانها را شکل داده و آینده را ترسیم میکنند. موعدهای تحقق آیندههای پیشبینی شده در برنامهها مشخص میشوند.
سازوکارها (در چرخه تحقق سازوکارها) در راستای حل مسائل و استفاده از فرصتها طراحی میشوند. برای طراحی سازوکارها، مسائل و فرصتهای جامعه بهطورکلی تحلیل میشوند؛ در ادامه برنامهها بر اساس شناسایی دقیق زمینه جامعه، اهداف را تعیین کرده و فعالیتهای «پیادهسازی و استقرار سازوکارها، جبران عقبماندگی ناشی از سازوکارهای قبلی، تکمیل موارد باقیمانده از موجودیتهای فعال در سازوکارهای قبلی و همچنین بهرهبرداری از فرصتهای جدید» را زمانبندی میکنند.
راهبری جهتدهی عوامل انسانی (افراد، گروهها و سازمانها) در بستر سازوکارها در راستای تحقق اهداف است. سازوکارها موقعیتهای رفتار و سازههای محیطی برای تنظیم رفتار عوامل را فراهم میکنند؛ هماهنگی فعالیتها در راستای تحقق اهداف و جبران کاستیهای اقتضایی یا ساختاری با راهبری انجام میشود. در سازوکارها ابزارهایی برای راهبری تعبیه شده و راهنماهای راهبری بر اساس سازوکارها و تحلیل رفتارها تدوین میشوند.
سازوکارها، الزامات دقیق برای طراحی زیرساخت فناوری دیجیتال برای کاربردهای حکمرانی را مشخص میکنند؛ همچنین نقشهای همه عوامل در اقتصاد (از انسانها و خانوارها گرفته تا بنگاهها، سازمانهای غیرانتفاعی، تشکلها و سازمانهای حکومتی) بر اساس سازوکارها مشخص میشود. سازوکارهای اقتصادی با برخورداری از ویژگیهای کیفیت سامانهها، نیاز به مداخله حاکمیتی برای دستیابی به اهداف کشور را به حداقل میرسانند؛ بسیاری از فعالیتها و تصمیمگیریها به صورت خودسازمانده و خودتنظیم انجام شده و نیاز به مداخله مستقبم مسئولان حکومتی نخواهد بود.
استعاره: محتوای ارائه شده در این سند شبیه کد منبع[1] نرمافزارها است. کدها دستوراتی هستند که به رایانه میگویند چه کاری را برای انجام یک وظیفه خاص انجام دهد. وقتی کدهای یک نرمافزار در دسترس باشد (یعنی منبعباز[2] باشد)، عملکرد دقیق آن قابلشناسایی خواهد بود. این امر امکان شناسایی و جلوگیری از عملکردهای پنهان یا مخرب را فراهم میکند. علاوه بر این، امکان توسعه و بهبود نرمافزار نیز فراهم میشود. این سند همه کدهای اقتصاد کشور را بهصورت منبعباز ارائه میدهد!
محدوده
سازوکارهای طراحی شده، بیانکننده هنجارها بوده و مسیر رفتار و فعالیت در سامانههای انسانی را مشخص میکنند.
سازوکارهای بخش اقتصاد، ابعاد اقتصادی همه فعالیتهای کشور را پوشش داده و تصویر کاملی از زیستبوم اقتصاد ارائه میدهند. کارکرد اصلی بخش اقتصاد، تأمین «الزامات (نیازمندیهای) انسانها و سایر موجودات به منابع» است؛ علاوه بر این، بخش اقتصاد باید کارکردهایی برای سایر بخشهای کشور و همچنین عوامل خارج از کشور داشته باشد. سایر بخشها نیز برخی از الزامات بخش اقتصاد را تأمین میکنند.
جایگاه بخش اقتصاد در کشور در تصویر زیر نشان داده شده است.
تعامل بخش اقتصاد با سایر بخشهای کشور بهطورکلی در جدول زیر بیان شده است.
| تأمین الزامات بخش اقتصاد | کارکردهای بخش اقتصاد برای این بخش | |
| اجتماع | سرمایه اجتماعی | |
| مکان | منابع طبیعی، موقعیت جغرافیایی | |
| عوامل | ||
| حاکمیت | ثبات سیاسی، اعتماد عمومی | |
| فرهنگ | بینشها و ارزشهای درونی | کاهش تاثیرات منفی تبلیغات، بهبود کیفیت محیط کار |
| علموفناوری | سرمایه انسانی متخصص، فناوریها | |
| سلامت | ||
| امنیت | بازدارندگی دفاعی، امنیت داخلی | |
| روابط بینالملل | تامین زیرساخت های حقوقی و فنی برای مبادلات و همکارهای اقتصادی در سایر کشورها |
سندهای مرتط با «سند سازوکارهای بخش اقتصاد» عبارتند از:
| روش طراحی | چارچوب حکمرانی | چارچوب حکمرانی روش کلی طراحی سازوکارها و تعامل سازوکارها با برنامهها، اجرا و راهبری کشور را تشریح میکند. |
| چارچوب طراحی سازوکار | اصول و روشهای طراحی سازوکارها به طور کامل در «چارچوب طراحی سازوکار» بیان شده و سازوکارهای بخش اقتصاد بر اساس این چارچوب طراحی شدهاند. | |
| دستاورد | قوانین و مقررات اقتصادی | قوانین و مقررات صورتبندی سازوکارها با زبان حقوقی هستند. قوانین و مقررات اقتصادی بر اساس بر اساس سازوکارهای طراحی شده در این سند تدوین خواهند شد. |
| برنامههای اقتصادی | برنامههای اقتصادی برای «پیادهسازی و استقرار سازوکارها، جبران عقبماندگی ناشی از سازوکارهای قبلی، تکمیل موارد باقیمانده از موجودیتهای فعال در سازوکارهای قبلی و همچنین بهرهبرداری از فرصتهای جدید» طراحی شده و با اجرای این برنامهها، مسائل اقتصادی کشور حل میشوند. | |
| راهبری اقتصاد کشور | حرکت عوامل در راستای اهداف کشور در قالب ساختارهای تنظیم رفتار و راهبری عوامل (شامل نظارت، فعالسازی عوامل، تعامل با ذینفعان و تعامل با محیط) انجام میشود. سازوکارها دربردارنده ابزارهای راهبری بوده و راهنماهای راهبری بر اساس سازوکارها و تحلیل رفتارها تدوین میشوند. | |
| نماها و راهنماهای بهرهبرداری | با استقرار سازوکارهای اقتصادی، «محیط زندگی و کسبوکار» به طور اساسی تغییر خواهند یافت؛ محیط جدید زندگی و کار برای ذینفعان (مردم و فعالان اقتصادی) در سندهای نماها و راهنماهای بهرهبرداری تشریح میشود. | |
| مکمل | زیرساخت فناوری دیجیتال حکمرانی | سامانههای نرمافزاری که زیرساخت تعاملات بین عوامل و بستر تراکنشهای سازوکارها هستند، در سند «زیرساخت فناوری دیجیتال حکمرانی» تشریح شدهاند. |
| سازوکارهای بخش حاکمیت | سازوکارهای اقتصادی، فضای رفتارها و فعالیتهای اقتصادی را مشخص میکنند، سازوکارهای طراحی و اعمال «سازوکارها» که بیانکننده اختیارات و مسئولیتهای حکمرانی (از جمله حکمرانی اقتصادی) هستند؛ در «سازوکارهای بخش حاکمیت» مشخص میشوند. | |
| پشتیبان | تحلیل و پیشبینی کیفیت سازوکارهای بخش اقتصاد | تحلیل تأثیرگذاری نهادها بر قابلیتهای بخش اقتصاد و تحقق کارکردهای این بخش در سند «تحلیل و پیشبینی کیفیت سازوکارهای بخش اقتصاد» ارائه شده است. |
| بررسی تطبیقی سازوکارهای بخش اقتصاد | بررسی تطبیقی سازوکارهای طراحی شده با قانون اساسی، سازوکارهای جاری کشور، قوانین و مقررات جاری و مکاتب اقتصادی در سند «بررسی تطبیقی سازوکارهای بخش اقتصاد» ارائه شده است. |
الگوی مفهومی
انسانها و سایر موجودات زنده، برای بقا، رشد و تعالی، نیازهای متعددی دارند. تأمین این نیازها، اصلیترین دلیل شکلگیری بخش اقتصاد در هر جامعه است. محصولات (اعم از کالا و خدمات) تجلی ملموس کارکردهای اقتصاد هستند. آنچه اقتصاد انجام میدهد، در نهایت بهصورت محصولات نمایان میشود.
بخش اقتصاد شامل دو لایه قابلیتها و نهاده است. محصولات در لایه قابلیتها تامین میشوند و لایه نهاد، علاوه بر تأثیرگذاری برای رفتار عاملها برای تأمین محصولات، لایه قابلیتها را نیز ایجاد میکند.
نهادها ساختارهایی هستند که مسیر کلی حرکت مردم، بنگاهها و سایر سازمانها را مشخص میسازند؛ علاوه بر تنظیم کلی رفتار در این ساختارها، در برخی موارد نیاز به تنظیم دقیقتر رفتار نیز وجود دارد که این تنظیم ظریف در لایه راهبری انجام میشود. لایه راهبری فراتر از بخش اقتصاد بوده و در بخش حاکمیت قرار دارد. نهادها لایهای از بخش اقتصاد و همچنین لایهای در سازوکارهای حکمرانی هستند.
اجزای بخش اقتصاد و نسبت آن با حکمرانی در تصویر زیر نشان داده شده است.
مفاهیم کلیدی برای فهم زمینهای بخش اقتصاد در جدول زیر تعریف و توضیح داده شدهاند.
| مفهوم | تعریف | توضیح در زمینه بخش اقتصاد |
| سامانه[1] | سامانه مجموعهای از اجزا و روابط بین آنها است. | بخش اقتصاد یک سامانه بسیار بزرگ، چندعاملی و پیچیده است. |
| سازوکار[2] | سازوکار تعاملات بین اجزای یک سامانه است که منجر به یک خروجی میشوند. | سازوکارهای اقتصادی، فضای رفتار برای مشارکت افراد، خانوارها، بنگاهها، سازمانهای غیرانتفاعی و تشکل برای تأمین محصولات را شکل میدهند. |
| زیستبوم[3] | زیستبوم، فضای پیرامونی یک جزء در درون یک سامانه است. | زیستبوم اقتصاد، «سامانه اقتصاد» یا «سازوکارهای اقتصادی» را از منظر عاملهای انسانی نشان میدهد. این زیستبوم فضای پیرامونی «عاملهای انسانی» را شکل میدهند و شامل تمامی عاملها و روابطی است که در کنش متقابل با یکدیگر دارند. |
| ساختار[4] | ساختار بیانگر چگونگی ارتباط و چیدمان اجزا یک سامانه نسبت به یکدیگر است. | ساختارهای اقتصادی شامل روابط بین محصولات، عملیات و عاملها در لایه قابلیتها و سازههای تنظیم رفتار (در لایه نهادها) است.
رفتار یک سامانه بیشتر از ساختار آن ناشی میشود تا از مشخصات منفرد اجزای آن. دو سامانه با اجزای کاملاً متفاوت میتوانند ساختار یکسانی داشته باشند و در نتیجه، رفتارهای مشابهی از خود نشان دهند. برعکس، دو سامانه با اجزای کاملاً یکسان میتوانند با ساختارهای متفاوت، به سامانههایی با کارکرد و رفتار کاملاً متضاد تبدیل شوند. برای اصلاح و بهبود بخش اقتصاد تمرکز بر تغییر ساختار باید باشد نه اجزا |
| معماری[5] | معماری مشخصات کلی ساختار و اجزای یک سامانه است. | معماری بخش اقتصاد که کارکردهای این بخش را فعال میکند شامل دو لایه «قابلیتها» و «نهادها» است.
مهمترین جزء در معماری بخش اقتصاد، انسانها هستند |
| الگو[6] | الگو تقلیلیافته و نمایانگر یک شیء دیگر (شیء اصیل) است. | کارکردها، معماری، سازوکارها و الزامات بخش اقتصاد، الگوهایی برای توصیف، تبیین و طراحی اشیا و رویدادهای بخش اقتصاد هستند.
در این الگوها برخی از جزئیات و ابعاد کنار گذاشته میشود؛ اما رفتار کنشگرها را نشان میدهند. |
| لایه[7] | لایه، تقسیمبندی سامانه به اجزایی که تعامل افقی با یکدیگر داشته و موازی با سایر لایهها عملکرد خاص خود را دارند. | بخش اقتصاد به لایههای قابلیتها و نهادها تفکیک شده و لایه قابلیتها به لایههای شبکه محصولات، شبکه عملیات و عاملها تقسیم میشود.
لایهبندی متفاوت از سطحبندی است. سطح به درجه یا موقعیت خاصی در سلسلهمراتب یک سامانه اشاره دارند که به ترتیب اهمیت یا اولویت از پایینبهبالا یا برعکس قرار میگیرد. |
| پودمان[8] | پودمان واحدی مستقل و سامانیافته است که یک یا چند کارکرد را به طور کامل انجام میدهد. | لایه نهادها در بخش اقتصاد به 8 پومان تقسیم شده است. این پودمانها همه سازههایی که بر رفتار اقتصادی عاملهای انسانی تاثیر میگذارند را پوشش میدهند. |
| مؤلفه[9] | مؤلفه جزئی نیمهمستقل درون پودمان است. مؤلفههای درون پودمان، مکمل یکدیگر بوده و ترکیب آنها، کارکردهای پودمان را ایجاد میکند. | بخش اقتصاد شامل حدود 100 مؤلفه است. هر یک از مؤلفهها در یک یا چند موقعیت رفتار، محرکهای بیرونی برای تنظیم رفتار عاملهای انسانی در آن موقعیتها را ایجاد میکنند.
مؤلفهها و در سطح بالاتر پودمانها، فضای رفتار عوامل را شکل میدهند و در کل کارکردهای لایه نهادها را ایجاد میکنند. |
| رفتار[10] | رفتار پاسخی است که یک سامانه به محرکهای محیطی و یا درونی میدهد. | بخش اقتصاد باید رفتار انسانها در راستای اهداف کشور جهتدهی کند.
لایه نهادها (به طور کامل) و لایه قابلیتها (تا حدی) شامل سازههای تنظیم رفتار هستند. این سازهها محرکهای محیطی بر رفتار انسانها تأثیر میگذارند. |
| کارکرد[11] | کارکرد، فعالیت کلیدی و ثابتی است که برای تحقق اهداف انجام میشود. | تأمین محصولات برای تأمین نیازهای انسانها و سایر موجودات زنده، کارکرد اصلی بخش اقتصاد است. تمامی فعالیتهای اقتصادی، از تولید کالاها و ارائه خدمات گرفته تا مدیریت منابع و زیرساختها، در مسیر رفع نیازها و تأمین الزامهای مربوط به آنها صورت میگیرند. |
| الزام[12] | الزام (نیازمندی) منبعی است که برای پاسخ به یک نیاز باید فراهم شود. نیاز، کلیتر و درونیتر است و الزام، خاصتر و بیرونیتر بوده و چگونگی برآوردن نیاز است. | کارکرد اصلی بخش اقتصاد تأمین الزامات زندگی انسانها و سایر موجودات از طریق تأمین محصولات است.
برایآنکه بخش اقتصاد بتواند بهدرستی به کارکرد خود در «تأمین الزامهای انسانها و سایر موجودات» عمل کند، الزاماتی دارد؛ الزامات بخش اقتصاد با این کارکرد سایر بخشهای کشور فراهم میشوند. |
| هدف[13] | هدف تغییردادن حالت جاری در راستای حالت مطلوب است. هدف، تغییری است که برای کاهش یا حل یک مسئله یا بهرهمندی از یک فرصت باید انجام شود. | در بخش اقتصاد اهدافی مانند تولید، اشتغال، تورم، تعداد خانوارهای زیر خطفقر انتخاب میشوند. |
| عامل[14] | عامل، کنشگر[15] دارای فاعلیت (توانایی اقدام خودمختار و تأثیرگذار برای ایجاد تغییر عمدی در محیط) است. | تأمین محصولات، حاصل تعامل نظاممند و پویای انواع کنشگرها است: «عاملهای انسانی، تجهیزات ساخت بشر و موجودات طبیعی (زنده و غیرزنده)». انسانها با بهکارگیری تجهیزات، در چرخههای طبیعی (زنجیرههای علتومعلولی) مداخله میکنند تا خروجی موردانتظار را محقق سازند. |
| جامعه[16] | جامعه یک سامانه انسانی است که طیف گستردهای از نیازهای انسانها را تأمین میکند. | عاملهای انسانی که مهمترین اجزای بخش اقتصاد هستند، همان اجزای جامعه هستند. |
| کشور[17] | کشور شامل جامعههایی که یک سرزمین و حاکمیت مستقل دارند است. | بخش اقتصاد زیر سامانه از کشور بوده و یا سایر زیرسامانههای کشور مانند بخش اجتماع، بخش فضا و بخش حاکمیت تعامل دارد. |
| حاکمیت[18] | حاکمیت قدرت تعیین ارزشها (بایدها، نبایدها) و اعمال آنها است. حاکمیت مبنای استقلال کشور در تعاملات بینالمللی است. | بخش حاکمیت خارج از بخش اقتصاد بوده و حکمرانی را در همه بخشها از جمله بخش اقتصاد فعال میکند. |
| حکمرانی[19] | حکمرانی سازوکارهای تنظیم رفتار عاملها است. | حکمرانی در بخش اقتصاد از طریق لایه نهادها (در درون بخش اقتصاد) و لایههای راهبری اقتصادی، برنامهریزی اقتصادی و طراحی و تصویب سازوکارهای اقتصادی (که در خارج از بخش اقتصاد هستند) اعمال میشود. |
| نهاد[20] | نهاد ساختارهای تنظیم رفتار است. این ساختارها میتوانند رسمی یا غیررسمی باشند. | نهادهای اقتصادی سازههای بازدارنده یا پیشبرنده هستند که با روشهای امکانپذیری رفتار یا تغییر محرکهای محیطی رفتارها را به سمتی خاص جهتدهی میکنند.
نهادها انتظارات عوامل از رفتار دیگران را شکل میدهند و عدم قطعیت را در روابط اجتماعی کاهش میدهند. |
| تنظیمگری[21] | تنظیمگری فرایند طراحی و اجرای ساختارهای نهادی است. | تنظیمگری بخش اقتصاد شامل طراحی نهادها، تدوین قوانین و مقررات بر اساس نهادهای طراحی شده و تصویب و استقرار آنها است. |
| راهبری[22] | راهبری تنظیم دقیق رفتارها برای تحرک مناسب در مسیر ازپیشتعیینشده است. | تأمین محصولات در لایه قابلیتها و تحتتأثیر لایه نهادها و راهبری و همچنین تحتتأثیر ساختار لایه قابلیتها انجام میشود.
مؤلفههای لایه نهادها، ساختار تنظیم رفتار را ایجاد میکنند؛ این ساختار مسیر کلی حرکت عاملها را مشخص میسازد. علاوه بر تنظیم کلی رفتار در این ساختار، در برخی موارد نیاز به تنظیم دقیقتر رفتار نیز وجود دارد که این تنظیم ظریف در لایه راهبری انجام میشود. |
| علم اقتصاد[23] | علم اقتصاد چیستی و چگونگی تخصیص منابع را توصیف و تبیین میکند. | اکثر منابع موجود در دنیا بهصورت آماده و قابلبهرهبرداری نیستند و باید فعالیتهایی انجام شود تا این منابع به شکل محصولات نهایی آماده و در دسترس قرار گیرند. تأمین محصولات نهایی نیازمند مشارکت عوامل انسانی (فردی و جمعی) بهصورت کار یا تأمین سرمایه است.
علم اقتصاد شامل نظریهها، ابزارها (کیت)، الگوی اثباتی و هنجاری سازوکارهای اقتصادی و موردنگاریهای اقتصادی است. |
راهنمای مطالعه
محتوای سازوکارهای بخش اقتصاد کشور در ۴ فصل تدوین شده است. تعیین مأموریتها و فعالیتهای عوامل (مانند همکاری بین بنگاهها و مسئولیتهای سازمانهای حاکمیتی) و سامانههای نرمافزاری برای فعالسازی سازوکارها خارج از محدوده این سند بوده و در سازوکارهای عوامل، سازوکارهای حاکمیت و زیرساخت فناوری دیجیتال تبیین میشوند؛ البته در فصل سوم، به عوامل و سامانههای نرمافزاری در هر پودمان اشاره میشود.
الگوی کلان بخش اقتصاد
در فصل اول الگوی کلان بخش اقتصاد را تبیین کارکردها، معماری داخلی و الزامات بخش اقتصاد ارائه شده است.
این فصل با اشاره به نیازها و الزامات انسانها و سایر موجودیتهای کشور آغاز میشود؛ تأمین این نیازها و الزامات، همان کارکردهای موردانتظار از بخش اقتصاد است.
در این فصل لایههای قابلیتها و نهادها بهطورکلی معرفی شده است که در فصل دوم و سوم این لایهها با جزئیات بیشتر تبیین میشوند؛ در ادامه این فصل انواع مقیاسها برای تحلیل الگوی اقتصاد و ویژگیهایی که بخش اقتصاد کشور باید داشته باشد تشریح شدهاند. در پایان این فصل، الزامات بخش اقتصاد برای تحقق کارکردهایش بیان شده است.
لایه قابلیتها
لایه قابلیتها که بهطورکلی در فصل اول (در قسمت معماری) معرفی شده بود، در فصل دوم به طور کامل تبیین میشود.
در این فصل الگوی سازوکارهای لایه قابلیتها ارائه میشود، دادههایی مانند میزان تولید، ظرفیتهای تولید و زیرساختهای اقتصادی کشور، در برنامهها توصیف میشوند و خارج از محدوده سازوکارها هستند.
در این فصل سازوکارهای لایه قابلیتها به تفکیک محصولات، عملیات و عاملها تشریح میشوند؛ این سازوکارهای با ساختارهای نهادی که در فصل سوم تشریح میشوند شکل میگیرند.
تأمین محصولات در لایه قابلیتها حاصل تعامل نظاممند و پویای «عاملهای انسانی، تجهیزات ساخت بشر و موجودات طبیعی (زنده و غیرزنده)» است. انسانها با بهکارگیری تجهیزات، در چرخههای طبیعی (زنجیرههای علتومعلولی) مداخله میکنند تا خروجی موردانتظار را محقق سازند.
لایه نهادها
لایه نهادها که بهطورکلی در فصل اول (در قسمت معماری) معرفی شده بود، در فصل سوم به طور کامل تبیین میشود.
همه ساختارهای نهادی با کارکردهای پودمانهای «کیفیت عملکرد، حسابداری ملی، انفاق، بازار، بخش عمومی مالیات و یارانه، مالی و مبادلات خارجی» ایجاد میشود؛ به بیان دیگر این پودمانها همه سازههای تنظیم رفتار در بخش اقتصاد را پوشش میدهند. پودمانها دربردارنده هسته عمیق سازوکارهای اقتصادی بوده و هر کدام از آنها در یک قسمت از این فصل تبیین میشوند.
ابزارهای راهبری
در فصل چهارم، ابزارهای راهبری بخش اقتصاد که در ساختارهای نهادی (در فصل سوم) تعبیه شدهاند و برای راهبری بخش اقتصاد استفاده میشوند، به طور اجمالی معرفی شدهاند.
ساختارهای نهادی مسیر حرکت عوامل (مردم و فعالان اقتصادی) را مشخص میکند، اما مشخصشدن مسیر حرکت برای دستیابی به اهداف کافی نیست. باید شاخصها و هدفها به طور دقیق پایش شده و اقدامات بازدارنده و پیشبرنده بهموقع انجام شوند.
روش های راهبری به طور کامل در راهنماهای راهبری بیان میشوند.
پیشنیازها
مرور «بررسی تطبیقی» سازوکارهای طراحی شده با سازوکارهای جاری کشور و همچنین مرور «قوانین و مقررات» و «برنامههای اقتصادی» که بر اساس سازوکارهای این سند تدوین و طراحی شدهاند، نقش و تمایز سازوکارها در اقتصاد کشور را آشکار میکند. خوب است ابتدا این سند به طور سریع مرور شده و سپس بررسی تطبیقی، قوانین و مقررات و برنامهها مرور شوند و در نهایت این سند به طور دقیق مطالعه شود؛ بدین ترتیب ابعاد و جزئیات سازوکارهای ارائه شده در این سند بهتر فهمیده میشوند.
مطالعه «چارچوب حکمرانی» که عملیات حکمرانی را توضیح میدهد و چرخه تحقق سازوکارها و تعامل سازوکارها با برنامهها، اجرا و راهبری کشور را تشریح میکند، برای درک نقش و اهمیت سازوکارها بسیار مفید است؛ اما ضروری نیست.
فصلها
فصل 1: الگوی کلان بخش اقتصاد
فصل 2: لایه قابلیتها
فصل 3: لایه نهادها
فصل4: ابزارهای راهبری
[1] Source code
[2] Open source
